تحقیق دخالت های مرمتی در عمارت چهل ستون قزوین

تشریح دخالت های مرمتی در عمارت چهل ستون قزوین

كاخ چهل ستون قزوین از این جهت كه تنها كاخ باقی مانده از مجموعه كاخ های سلطنتی این شهر در زمان شكوفایی و رونق دوره صفویه است، همواره مورد توجه محققین تاریخ هنر و معماری و مردم این شهر بوده است. و با رشد آهنگ توجه به سوی آثار تاریخی در مملكت، عملیات ویژه تعمیراتی در این بنای ارزشمند به اجرا در آمد و استمرار یافت. گرچه پیش از این نیز در زمان قاجار در دست حكام و فرمانداران شهر مورد بهره برداری مستمر بود. در این گزارش سعی شده، تا با توجه به مدارك موجود، سلسله تعمیرات و دخالت هایی كه به منظور حفظ این عمارت به انجام رسیده، با در نظر گیری اهداف و سیاست های مورد نظر و با اشاره به انجام دهندگان آن، به صورت نسبتاً مفصلی شرح داده شود.

نخستین گزارش مكتوبی كه از تعمیرات بناهای سلطنتی قزوین در دست داریم، مطالبی است كه ناصرالدین شاه قاجار در سفر اولش به فرنگ به رشته تحریر درآورده است. او كه در مسیرش از قزوین گذشته، می نویسد: بناها بسیار خراب شده بود. به باقرخان (سعدالسلطنه) دستور دادیم تا آنجا را تعمیر كلی كند. سپس در سفر سوم، هنگام بازگشت از فرنگ، در خاطراتش می خوانیم كه از تعمیرات خوب سعدالسلطنه تعریف و تمجید می كند. اگر زمان حكومت سعدالسلطنه و سفر ناصرالدین شاه را در نظر بگیریم، این تعمیرات باید در حدود سال های 12-1306 هـ.ق باشد. كه همزمان با ساخت و سازهای نسبتاً وسیع و تعمیرات دیگر قاجاری در قزوین است. نوشته فرهادمیرزا معتمدالدوله در كتاب هدایت السبیل و كفایه الدلیل نیز اشاره به تعمیر عمارت در سال 1312 هـ.ق دارد. (ركنی)

علاوه بر این عمارت، یكی دیگر از بناها موسوم به حیات نادری- از بناهای دوره صفوی- مرمت گردید و در ایوان شمالی مسجد جامع عقیق تعمیراتی توسط سعدالسلطنه به عمل آمد. این عمارت پس از نوسازی‌ای كه به كیفیت آن اشاره خواهد شد، به عنوان فرمانداری مورد بهره برداری قرار گرفت. در واقع اساسی ترین دخالت در عمارت زمانی به وقوع پیوست كه سه قرن و نیم از حیات آن می گذشت.

نوع دخالت تعمیراتی این زمان را در واقع باید تعمیر، تغییر و نوسازی بدانیم كه شامل:

- افزوده شدن رواق ستوندار آجری دور بنا در طبقه هم كف كه نمی دانیم جایگزین ستونهایی شده كه پیش از این وجود داشته، یا اینكه به عنوان تعمیرات به طرح ساختمان افزوده شده اند.

- تعویض پوشش شیروانی با نقاشی های زیر آن بر روی چوب در تراس دور تا دور طبقه بالا كه قاعدتاً آسیب دیدگی زیادی داشته است.

- نقاشی های دوران صفوی (بویژه لایه های دوم) تیشه‌ای شد و روی آن با نقاشی‌های گل و مرغ به سبك دوران قاجار تزئین گردید و هم چنین تابلوهایی به سبك فرنگ در بدنه دیوارها و طاقچه ها نقاشی گردید و افزون بر آن چند تصویر چهره (پرتره) رنگ روغنی نیز ترسیم شد. (مجابی 495)

- تالار فوقانی و مقرنس های سقف تالار هم كف گچ كاری شد.

- درگاه های فضای هم كف را به دلیل عدم اطمینان از استحكام آنها، تنگ‌تر یا كوتاه تر نمودند.

- حوض آبی نیز در جبهه جنوبی عمارت احداث گردید كه در واقع در پی تغییر جهت مسیر آبی بوده كه از بیرون به داخل عمارت جریان داشته است. حوض میان تالار هم كف نیز بلا استفاده ماند و كور گردید.

* مرحوم گلریز در كتاب مینو‌در آورده اند، از سال 1300 خورشیدی به بعد عمارت مذبور در دست فرمانداران بوده و برخی تغییرات در آن داده اند كه یكی تغییر راهروی طبقه بالاست و دیگری آنكه دو اطاق كوچك از تالار را جدا كرده به دفتر اختصاص داده اند.

علاوه بر اینها، برای احداث پله جدید، ایوان شمالی را به طور كامل بسته و پله خانه اصلی را كور كردند. و در ضمن سه ایوان دیگر را بسته، به صورت اتاق در آوردند. در عكس های قدیمی پیش از مرمت سال 1347 از بخش های گفته شده، به خوبی پیداست كه افزوده ها مربوط به اوایل حكومت پهلوی است.

...

 اوایل سال های دهه 60 را باید اوج كارهای مرمتی و بخصوص استحكام بخشی در موزه چهل ستون دانست. كه در حال مرور آن هستیم. برنامه سال 1361 نیز تقریباً مانند سال قبل نسبتاً مفصل و در شش بند به شرح زیر است:

1- ایوان های شرقی و غربی و جنوبی با یك تیغه آجری و نصب ارسی های قدیمی كه در حدود بیست سال پیش مسدود شده اند، پس از مرمت كارهای گچی و نقاشی داخل ایوان ها، جا دارد كه این تیغه های الحاقی برداشته شوند و قوس جلوی ایوان كه اكنون شكسته است، احیا و برای حفاظت ایوان از باران و باد و…  از پرده استفاده شود. 30% كار در سال آینده اجرا خواهد شد.

2- كانال زه كشی در قسمت شمالی احداث شده كه پس از پوشش و كامل كردن كلاف عمودی و افقی به طرف جبهه جنوبی ادامه می یابد. 20% كار در سال آینده اجرا می شود.

3- ایوان شمالی به طور كلی احتیاج به مرمت كارهای گچی از قبیل پاك كردن و تحكیم لایه‌ها و تزریق و لایه برداری و غیره دارد. 35% كار در سال آینده اجرا می‌شود.

4- در ایوان غربی نمونه ایجاد یك زمینه ساده برای قطعات باقی مانده از گچ كاری و نقاشی های باقی مانده قدیمی اجرا شده است كه طبق این نمونه در سایر قسمت ها عمل خواهد شد. 20% كل كار در سال آینده اجرا می شود.

5- خرپای چوبی پوشش طبقه فوقانی پوسیدگی هایی دارد كه باید تعویض و مرمت شود و همچنین توفال كوبی زیر و پوشش شیروانی نیز نیاز به مرمت اساسی دارد. در سال جاری مرمت های موضعی خیلی ضروری انجام خواهد شد.

6- تالار طبقه هم كف و ایوان های چهارگانه پس از پی بندی آماده فرش خواهد شد. در سال جاری 40% كل كار اجرا خواهد شد.

* آقای مهندس مجابی برنامه ای را در سال 1362 برای بنای چهل ستون تهیه كردند كه از نظر كمیته بررسی كلاً تایید شد و با اعتبار 000/500 ریال به اجرا در آمد. در این برنامه، تصاویری از فعالیت های سال پیش ارائه شده است. ....

...